لینک صوتی 24 جلسه سخنرانی رمضان 94

برای دانلود و استفاده از صوت کامل سخنرانی های به این آدرس مراجعه کنید:

http://uploadboy.com/users/paalizaan/97685/SorushMahallati

جایگاه عقل کجاست؟

الف. بنا به اعتقادات شیعه ما بخشی داریم به نام «مستقلات عقلیه» یعنی عقل مستقل از راهنمایی شرع برخی از مفاهیم و امور را درک می کند. عدل حسن است و ظلم قبیح. هیچ خردمندی با حسن و قبح عقلی مخالفن نیست.

سئوال: آیا شرع می تواند با این مستقلات مخالفت کند؟

پاسخ: خیر. شارع حکیم است و مخالفت با این مستقلات حکیمانه نیست.

سئوال: آیا شرع با این مستقلات موافقت می کند؟

پاسخ: بله. از هر حکم عقلی یک حکم شرعی کشف می شود.

ب. لایه ی دوم در مباحث عقلی عبارت است از «بنائات عقلیه» که روش و روش های خردمندان در برخورد با مسائل است.

مثلا «مراجعه جاهل به عالم» .

به نظر مرحوم علامه طباطبایی شرع مخالفتی با بنای عقلا ندارد. اعتبار بنائات عقلی هم نیاز به تایید شرع ندارد.

در قرآن هم لایه دوم وجود دارد: فاسئلو اهل الذکر.

در بیان علامه طباطبایی اینها «ارشادات» شارع به حکم عقلاست.

ج. لایه سوم روشهای عقلانی ست که شارع «امضاء» کرده است.

مثلا: شیوه ی حل اختلاف بین زن و شوهر در قرآن. آیه 35 سوره نساء : وَإِنْ خِفْتُمْ شِقَاقَ بَیْنِهِمَا فَابْعَثُواْ حَکَمًا مِّنْ أَهْلِهِ وَحَکَمًا مِّنْ أَهْلِهَا...

در اینجا دستور تعبدی شارع ذکر نشده. واجب نیست!

بلکه شارع یکی از روشهای مشهور عقلا در حل اختلاف را امضاء کرده است.

این حکم در شرایط و اقتضائت خاص تغییر می کند.

...

برخی معتقدند : 1. عقل ناقص است و انبیاء الهی آمدند تا ما به عقل کل متصل شویم و «بی نیاز» از عقل خود.

برخی هم معتقدند: 2. عقل ناقص است. اما همان مقدار ناقص را می توان در برخی امور به کار گرفت.

برخی هم همچون امیرالمومنین (ع) معتقدند: 3. عقل ضعیف است اما انبیاء آمدند تا تقویتش کنند. وَ یُثیروا لَهُم دَفائِنَ العُقول

به نظر علامه طباطبایی در انسان قوا و تمایلات گونانگونی هست که بر عقل تاثیر می گذارند. لذا برای استفاده ی صحیح از ظرفیت عقل باید این موانع را برطرف کرد.

امیرالمومنین (ع) کم من عقل اسیر تحت هوی امیر.

لذا ایمان و تقوا موجب رشد عقل می گردد.

انبیاء الهی آمدند و تفکر را تشویق کردند نه تقلید را.

قُلْ هَاتُوا بُرْهَانَکُمْ إِنْ کُنْتُمْ صَادِقِینَ . بقره آیه 111

در این آیه شریفه، صداقت با برهان عقلی گره خورده است.

آیا عقل بشری توانایی تشخیص حقیقت عدل و عدالت را دارد؟

حضرت استاد عبدالله جوادی آملی؛ در مقدمه ی کتاب «مفاتیح الحیات» ضمن اشاره به اینکه برای قوانین سیاسی اجتماعی، فرهنگی و اقتصادی نیاز به چارچوبی به نام «عدل» هستیم؛ می نویسد که تشخیص حقیقت عدالت از عهده بشر خارج است و تنها کسی که می داند "جای هر چیز کجاست؟" فقط خداست. و لذا حدود عدل و عدالت را باید از وحی الهی دریافت کرد.

استاد شهید مطهری اما؛ در این باره نظر دیگری دارد. به زعم ایشان درک فطری و عقلی انسان برای فهم عدل غیر قابل انکار است.

به عنوان مثال هر کسی (چه دیندار چه کافر) می تواند حق و حقوق کارگر در قبال کارش را تشخیص بدهد.

یا هر کسی می داند که حق کودک پس از تولد از شیر مادر چیست.

اشکال: اگر عدل و ظلم را فقط از طریق «وحی» می توان شناخت و تشخیص داد؛ آیا دیگر می توان به غیرمسلمانان ایراد گرفت برای ظلم و بی عدالتی؟ وقتی آنها امکان تشخیص حق و باطل و عدل و ظلم را ندارند؛ چگونه باید پاسخگو باشند؟!

بر اساس آیه 60 سوره الرحمن: هَلْ جَزَاءُ الْإِحْسَانِ إِلَّا الْإِحْسَانُ اگر بشر از فهم احسان عاجز است؛ چرا قرآن از اون طلب مقابله به مثل کرده است؟!

در صفحه 44 کتاب مفاتیح الحیات؛ استاد می نویسد: اولا قانونگذار فقط خداست. در مرحله دوم پیامبر(ص) قانون شناس است. در مرحله ی سوم انسان به وسیله ی دو منبع 1. نقل  و 2. عقل به قوانین معرفی شده توسط پیامبر دسترسی پیدا می کند.

اشکال: این عقل که در مرحله ی اول از تشخیص و فهم عدل ناتوان بود؛ چرا و چگونه در مرحله سوم قابل مراجعه شد؟!

آیا سرمایه ی عقل بشر در این فاصله تغییری کرد؟!!

بر خلاف نظر استاد جوادی آملی؛ علامه ی طباطبایی منظور از حکم در آیه «ان الحکم الا لله» را فقط حکومت می داند و نه قانون گذاری و فهم عدالت و غیره.

آیا دین تمام نیازهای بشر را پاسخ گوست؟

 

منظور از آیه 89 سوره نحل: وَ نَزَّلْنا عَلَیْکَ الْکِتابَ تِبْیاناً لِکُلِّ شَیْ‏ءٍ وَ هُدیً وَ رَحْمَةً وَ بُشْری‏ لِلْمُسْلِمینَ

یا آیه 38 سوره انعام: ما فَرَّطْنا فِی الْکِتابِ مِنْ شَیْ‏ءٍ چیست؟

آیا درمان تمام بیماری ها در قرآن هست؟

آیا تمام علوم و فرمولهای علمی مثل ریاضی و فیزیک در قرآن هست؟

آیا تمام قوانین مورد نیاز زندگی بشری در قرآن هست؟

یک نظریه: اشکال از ماست که نمی توانیم این موارد را در قرآن پیدا کنیم. وگرنه هست!

نظریه دوم: به هیچ وجه. اصولا دین و قرآن چنین ادعایی ندارد.

مثلا شیخ بهایی با جامعیت علمی که در میان علمای شیعه داشت؛ هیچ وقت و در هیچ کجا چنین ادعایی نکرده است.

و هیچ وقت از مراجعه به صاحبان علوم در رشته های مختلف ابا نکرده است.

پس منظور از «همه چیز» در قرآن است چیست؟

علامه طباطبایی ذیل این آیه فرموده: قرآن کتاب هدایت است. به تناسب هدفش که هدایت بشر است؛ تمام ملزومات مورد نیاز

و همه چیزی که برای رسیدن به هدفش لازم است را داراست. لذا در قرآن همه چیز برای هدایت بشر وجود دارد.

نظر دوم: بشر نیاز به قانون دارد. پس هرچه قانون نیاز دارد در کتاب و سنت هست.

زیرا عقل بشر از درک مصالح خودش عاجز است.

آیا احکام فقهی در قرآن فقط ناظر به مصالح اخروی ست؟

 نظریه مهندس بازرگان: از آنجا که آیات الاحکام حدود 10 درصد قرآن را به خود اختصاص داده است؛ لذا هدف اصلی نزول وحی، «دنیا» نیست.

پاسخ: کثرت تعدادی آیات ثابت نمی کند که هدف اصلی هستند. اولا تعداد آیات اعتقادی مثل توحید و نبوت و معاد بیشتر است چون اصول دین و زیربنای فکری هستند و باید بیشتر مورد توجه باشند. بویژه برای جامعه ی صدر اسلام. که از کفر به ایمان در حال گذر بودند.

ثانیا احکام فقهی نیاز به تکرار ندارند. ولی بقیه آیات و بویژه مباحث اخلاقی نیاز به تکرار و تذکار دارند. لذا حجم بیشتری را به خود اختصاص داده اند. 

ثالثا با توجه به شرح آیات توسط پیامبر باید برای درک میزان اهمیت آنها به سنت هم مراجعه کرد.

رابعا. به جز آیات الاحکام آیات بسیار دیگری درباره دنیا و زندگی دنیوی آمده است. مثل آیاتی که درباره منافقین آمده.

 

اصولا آیات الاحکام بر 4 دسته اند:

1. آیاتی که توجه به اهداف اخروی داده اند.

2. آیاتی که ناظر بر مصالح دنیوی هستند.

3. آیاتی که هم به اهداف دنیوی هم به نتایج اخروی اشاره دارند.

4. آیاتی که هیچ هدفی چه دنیوی چه اخروی برایشان ذکر نشده.

 

متاسفانه مهندس بازرگان در مباحث خود موضوعات بسیاری از جمله آیاتی که به مسائل حقوقی مثل حقوق مدنی (ازدواج، بیع؛ ارث و...) یا حقوق کیفری مثل مجازات سرقت یا زنا پرداخته اند را نادیده گرفته است. 

آیاتی که به اهداف دنیوی انبیاء اشاره دارند

برخی از آیات که مهندس بازرگان به آنها اشاره نکرده است:

_ آیه 213 سوره بقره: فبعث اللّه النبین مبشرین و منذرین و انزل معهم الکتب بالحق لیحکم بین
الناس فیما اختلفوا فیه...لذا یکی از اهداف بعثت انبیاء: داوری در اختلافات مردم.

_ آیه 25 سوره حدید: لَقَدْ أَرْسَلْنا رُسُلَنا بِالْبَیِّناتِ وَ أَنْزَلْنا مَعَهُمُ الْکِتابَ وَ الْمیزانَ لِیَقُومَ النَّاسُ بِالْقِسْطِ...یکی دیگر از اهداف بعثت انبیاء: ... تا مردم برای پریایی عدالت قیام کنند.برای ایجاد قسط در یک جامعه؛ نیاز به دو مقدمه است: قانون عادلانه و مجریان عادل.آیا با معرفی خدا و انذار از آخرت و تذکر به اخلاق؛ می توان عدالت را در جامعه بشری حاکم کرد؟!

نکات در باره اهداف بعثت خاتم الانبیاء(ص)

1. قرآن از پیامبر خاتم چگونه نام برده است؟
الف. ولی. یعنی صاحب شان ولایت.  آیه 55 مائده:انما ولیکم الله و رسوله...
ب. حاکم. قاضی.  آیه 65 سوره نساء :فَلا وَ رَبِّکَ لا یُؤْمِنُونَ حَتَّی یُحَکِّمُوکَ فیما شَجَرَ بَیْنَهُمْ ثُمَّ لا یَجِدُوا فی‏ أَنْفُسِهِمْ حَرَجاً مِمَّا قَضَیْتَ وَ یُسَلِّمُوا تَسْلیماً
در این آیه "ایمان" مردم به اطاعت از حکم رسول خدا در موارد اختلافی و پذیرش قضاوت او بدون چون و چرا وابسته شده است. در این آیه بر تسلیم شدن دربرابر دستور او مثل تسلیم شدن در برابر حکم خدا تاکید شده است.

2. قرآن به جز شرح و تبیین وحی، چه مسئولیتهای اجتماعی برای پیامبر تعریف کرده است؟
الف. آیه 48 مائده: حکم کن! بین مردم از روی آنچه به تو نازل کردیم.
ب. آیه 105 نساء: لِتَحْکُمَ بَیْنَ النَّاسِ بِما أَراکَ اللَّهُ
ج. آیه 6 سوره توبه:  وَإِنْ أَحَدٌ مِّنَ الْمُشْرِکِینَ اسْتَجَارَکَ فَأَجِرْهُ حَتَّى یَسْمَعَ کَلاَمَ اللّهِ ثُمَّ أَبْلِغْهُ مَأْمَنَهُ ذَلِکَ بِأَنَّهُمْ قَوْمٌ لاَّ یَعْلَمُونَامنیت مشرکین را باید تامین کند! چگونه؟ با نصیحت و موعظه؟!
د. آیه 103 توبه: خُذْ مِنْ أَمْوَالِهِمْ صَدَقَةً تُطَهِّرُهُمْ وَتُزَکِّیهِم... گرفتن صدقات. و...

3. قرآن چه اموالی را در اختیار پیامبر قرار داده است؟
انفال. منابع طبیعی. معادن. غنائم جنگی و غیرجنگی. فیء و...چرا باید معادن طبیعی و جنگلها و ... در اختیار یک مبلغ اخلاقی قرار گیرد؟!

4. از نظر قرآن مسلمانان چه وظایفی در برابر پیامبر دارند؟
الف. اطاعت کردن. نساء 59. یَا أَیُّهَا الَّذِینَ آمَنُواْ أَطِیعُواْ اللّهَ وَأَطِیعُواْ الرَّسُولَ
ب. انتقال اطلاعات و اخبار امنیتی و محرمانه به پیامبر: نساء 83. وَ إِذا جاءَهُمْ أَمْرٌ مِنَ الْأَمْنِ أَوِ الْخَوْفِ أَذاعُوا بِهِ وَ لَوْ رَدُّوهُ إِلَی الرَّسُولِ
ج. مراجعه به پیامبر برای حل اختلافات.
د. در مسائل عمومی بر اساس نظر پیامبر عمل کنید نه "خودسرانه". توبه 62: إِنَّمَا الْمُؤْمِنُونَ الَّذِینَ ءَامَنُواْ بِاللَّهِ وَ رَسُولِهِ وَ إِذَا کَانُواْ مَعَهُ عَلىَ أَمْرٍ جَامِعٍ لَّمْ یَذْهَبُواْ حَتىَ‏ یَسْتَْذِنُوهُ
و. روی حرف پیامبر حرف نزنید. معصیت رسول را مرتکب نشوید!: احزاب 36. وَ ما کانَ لِمُؤْمِن وَ لا مُؤْمِنَة إِذا قَضَى اللّهُ وَ رَسُولُهُ أَمْراً أَنْ یَکُونَ لَهُمُ الْخِیَرَةُ مِنْ أَمْرِهِمْ وَ مَنْ یَعْصِ اللّهَ وَ رَسُولَهُ

مهندس بازرگان و تفسیر قلمرو آخرتی برای دین

مهندس مهدی بازرگان با وجودی که در زمان انقلاب "دین" را نسخه ی جامعی برای دنیا و آخرت می دانست؛ اما

بعد از انقلاب و با نتایجی که از جمهوری اسلامی دید؛ در سال 72 با انتشار مقاله ای؛ اعلام کرد که «هدف از بعثت انبیاء؛

فقط آشنایی با خدا و آخرت بوده است و بقیه ی امور زندگی دنیوی بر عهده ی عقل بشر است»

روش مهندس بازرگان در این مقاله و پاسخ هایی که بعدا به نقدهای پیرامون آن داد؛ روش تفسیر بر مبنای آیات قرآن است.

بازرگان در صفحه 314 جلد هفتم مجموعه آثار تحت عنوان سخنرانی «بعثت» آورده است:

برخی از احکام هم که به ظاهر دنیوی ست برای نتایج اخروی آن وضع شده است.

مثلا شراب؛ مانع نماز خواندن و تقرب به خداست.

یا زکات؛ بیشتر از آن که سیر شدن یک یا دو نفر دیگر مد نظر باشد؛ قصد قربت هدف بوده است.

و حتی رهبری پیامبر در حکومت صدر اسلام؛ به علت خواست مردم و از آنجا که جماعت این مسئولیت را به ایشان سپرد؛ قابل تفسیر است.

وگرنه خداوند متعال در قرآن چنین مسئولیتی را نه از ایشان خواسته و نه بر عهده ی ایشان گذاشته.

وی در صفحه 340 به بیان 7 خطر از خطرات قرار دادن مسئولیت دنیا بر دوش دین پرداخته است.

در این بین نگاه مهندس بازرگان بیشتر معطوف به مدل جمهوری اسلامی بوده و نه مبانی فکری عقیدتی شیعه.

دیدگاه های مختلف درباره نعمات دنیا

دیدگاه یک:

• مذمت زندگی دنیا
• ناسازگاری آبادانی دنیا و آخرت
• بی اعتنایی نسبت به دنیا و پرداختن به آن در حد ضرورت

بررسی آیات قرآن در مذمت دنیا:
1. رضایت به دنیا همراه است با غفلت از آخرت: إِنَّ الَّذِینَ لَا یَرْجُونَ لِقَاءَنَا وَرَضُوا بِالْحَیَاةِ الدُّنْیَا وَاطْمَأَنُّوا بِهَا وَالَّذِینَ هُمْ عَنْ آیَاتِنَا غَافِلُونَ. یونس 7
2. میخکوب شدن در دنیا: (وَلَوْ شِئْنَا لَرَفَعْنَاهُ بِهَا وَلَکِنَّهُ أَخْلَدَ إِلَى الْأَرْضِ وَاتَّبَعَ هَوَاهُ ... اعراف 176
3. ((فقط)) دل به دنیا دادن: فَأَعْرِضْ عَنْ مَنْ تَوَلَّى عَنْ ذِکْرِنَا وَلَمْ یُرِدْ إِلَّا الْحَیَاةَ الدُّنْیَا. نجم 29
4. دنیا را جایگزین آخرت کردن: أَرَضِیتُمْ بِالْحَیَاةِ الدُّنْیَا مِنَ الْآخِرَةِ ۚ فَمَا مَتَاعُ الْحَیَاةِ الدُّنْیَا فِی الْآخِرَةِ إِلَّا قَلِیلٌ. توبه 38
5. ترجیح دنیا به آخرت: بَلْ تُؤْثِرُونَ الْحَیَاةَ الدُّنْیَا وَالْآخِرَةُ خَیْرٌ وَأَبْقَى. اعلی 16 و 17

لذا:

• در قرآن منعی برای استفاده از نعمات دنیا و آباد کردن دنیا وجود ندارد. پیام این آیات این است که غایت و همه هدف انسان دنیا نباشد.
• علاقه ی به دنیا و لذتهای دنیا هم از نعمتهای الهی است. اگر علاقه ی به دنیا وجود نداشته باشد دنیا از هم می پاشد. مانند علاقه ی به همسر: و جعل بینکم موده و رحمه

دیدگاه دوم:

بررسی آیات قرآن در تشویق نسبت به دنیا:
1. بهره برداری از نعمتهای حلال و منع تحریم آنها: یَا أَیُّهَا الَّذِینَ آمَنُوا لَا تُحَرِّمُوا طَیِّبَاتِ مَا أَحَلَّ اللَّهُ لَکُمْ وَلَا تَعْتَدُوا ۚ إِنَّ اللَّهَ لَا یُحِبُّ الْمُعْتَدِینَ. مائده 87
2. نعمتهای دنیایی را چه کسی بر بندگان خدا حرام کرده؟؟: قُلْ مَنْ حَرَّمَ زِینَةَ اللَّهِ الَّتِی أَخْرَجَ لِعِبَادِهِ وَالطَّیِّبَاتِ مِنَ الرِّزْق؟ِ ۚ قُلْ هِیَ لِلَّذِینَ آمَنُوا فِی الْحَیَاةِ الدُّنْیَا خَالِصَةً یَوْمَ الْقِیَامَةِ ۗ کَذَلِکَ نُفَصِّلُ الْآیَاتِ لِقَوْمٍ یَعْلَمُونَ. اعراف 32
• لحن پرسشی آیه: استفهام انکاری خطاب به وجدان و فطرت انسان

ارتباط احکام اجتماعی اسلام با شرایط زمان و مکان

دو رویکرد در شناخت احکام اسلام می توان داشت:
1.    همه احکام اسلام موقتی و موسمی بودند.
2.    همه احکام اسلام دائمی و غیر قابل تغییراند.

در این میان آیا رویکرد حد وسطی هم وجود دارد؟
•    آیا ممکن است «بعضی» از احکام اسلام وابسته به شرایط خاص باشد؟
•    میزان وابستگی تا چه حد است؟

مثال یک:  احکام حجاب
دو آیه در قرآن در این باره داریم که با فاصله زمانی نازل شده اند:
اول: یَا أَیُّهَا النَّبِیُّ قُلْ لِأَزْوَاجِکَ وَبَنَاتِکَ وَنِسَاءِ الْمُؤْمِنِینَ یُدْنِینَ عَلَیْهِنَّ مِنْ جَلَابِیبِهِنَّ ۚ ذَلِکَ أَدْنَى أَنْ یُعْرَفْنَ فَلَا یُؤْذَیْنَ. احزاب 59
در این آیه حکم همراه با ذکر علت بیان شده. و با شرایط زمانی و مکانی خاص.
در زمان نزول آیه، زنان در دو گروهِ کنیز و آزاد بودند. کنیزان هم غالبا مورد اذیت مردان قرار می گرفتند. گاهی زنان آزاد با کنیزان اشتباه گرفته می شدند و... لذا آیه نازل شد تا زنان آزاده را به حجابی دعوت کند که آنها را متمایز و مصون بدارد.

دوم: وَقُلْ لِلْمُؤْمِنَاتِ یَغْضُضْنَ مِنْ أَبْصَارِهِنَّ وَیَحْفَظْنَ فُرُوجَهُنَّ وَلَا یُبْدِینَ زِینَتَهُنَّ إِلَّا مَا ظَهَرَ مِنْهَا ۖ وَلْیَضْرِبْنَ بِخُمُرِهِنَّ عَلَى جُیُوبِهِنَّ و...  نور 31
به قول آیت الله شبیری زنجانی: تعلیلهای قرآن بر دو گونه است.
1.    علل فراگیر و دائمی
2.    موسمی و موقت
که در دسته دوم حکم مضیق می شود و استفاده از حکم آیه همیشگی نیست.  از جمله آیه ی اول درباره حجاب.

مثال دو:  حکم ارتداد
انواع ارتداد مشهور در میان عامه:
1.    برگشتن از دین اسلام بواسطه مطالعه و تحقیق.
2.    برگشتن از دین اسلام از روی هوای نفس و به انگیزه ی رها شدن از محدودیتهای اسلام.

اما تعبیر قرآن درباره "ارتداد" چیز دیگریست:
منظور قرآن کسانی بودند که از روی مکر و خدعه اسلام می آوردند و سپس با انگیزه های سیاسی و از روی لجاجت (یعنی نه بخاطر تحقیق و نه بخاطر هوا و هوس) برای ضربه زدن به مقاومت مسلمانان؛ اعلام ارتداد می کردند. یعنی از اسلام بر می گشتند.
لذا حکم ارتداد هم مشروط به شرایط خاصِ سیاسی اجتماعی مشابه صدر اسلام است.

دسترسی به دین در چه سطحی ممکن است؟

1. فهم خود دستور و احکام الهی. حق و وظیفه انسان در برابر خداوند
2. فهم مستند و دلیل دستورات و احکام الهی: طریقی که حکم با آن بیان شده. مثلا آیه قرآن, سنت و ...
3. فهم علت دستورات و احکام الهی: فلسفه و چرایی و مصلحت حکم

در بیان نسبت بین دین و دنیا به سطح سوم فهم از دین و دستورات آن نیاز داریم.

احتمالات در دسترسی به سطح سوم از فهم احکام دین:

1. احکام تنها برای سنجش میزان عبودیت انسان هاست و هیچ علت و فایده ی دیگری ندارند. مثل دستورات پادگان!
2. دستورات الهی دارای حکمت اند ولی عقل انسان از درک آن غالبا عاجز است. مثل نسخه پزشک.
3. دستورات الهی دارای حکمت اند و انسان نیز می تواند «بعضی از آنها» را درک کند.
4. دستورات الهی دارای حکمت اند و فلسفه «تمام آنها» را انسان درک می کند.

عده ای از اشاعره فرض اول را باور دارند. اما در میان متفکرین شیعه چنین نظریه ای وجود ندارد.
همچنین هیچ یک از متفکرین اسلامی قائل به فرض چهارم هم نیست. چون طبق آیات قرآن توانایی درک انسان محدود است: و ما اوتیتم من العلم قلیلا ؛ یا ذیل آیه طلاق: و الله یعلم و انتم لا تعلمون که به صراحت خدا مهر بر ذهن و درک بشر زده است.
علامه طباطبایی در ج 2 المیزان؛ شیوه و دأب قرآن را بیان احکام و شرایع همراه با بیان مصالح کلی یا مصالح موردی به عنوان علت آنها می دانید.

 چهار دسته احکامی که در قرآن وجود دارد:

1. بیان حکم بدون ذکر علت در حالی که ما نیز از فهم علت آن عاجزیم. مثل آیه 234 سوره بقره: نگه داشتن عده به مدت 4 ماه و ده روز.
2. بیان حکم بدون ذکر علت در حالی که ما می توانیم برای علت آن حدس و احتمال ذکر کنیم. مثل آیه 237 سوره بقره: پرداخت نیمی از مهریه در صورت جدایی بین عقد و ازدواج.
3. بیان حکم بدون ذکر علت در حالی که عقل و تجربه می تواند علت آن را کشف کند. مثل آیه آخر سوره بقره: ثبت مکتوب بدهی و شهادت دو شاهد.
4. بیان حکم همراه با ذکر علت. مثل حکم ربا. 278 سوره بقره. علت حکم: ظلم.